1914-1918: "Te Pakanga i whakamate te Atua": He Whakautu

“Kei a tatou te Atua” te pepeha rerekee i mau i te maha o nga hoia Tiamana i haere ki te whawhai kotahi rau tau ki muri, i whaowhao ki roto i o ratou raka whitiki. Ko tenei whakamaharatanga iti mai i te purongo o mua ka taea e tatou te mohio ake ki te kino o te Pakanga Tuatahi o te Ao o 1914-1918 ki te pa ki te whakapono whakapono me te whakapono Karaitiana. Ua turai te mau Orometua e te mau perepitero i ta ratou mau paroa apî na roto i te mau haapapuraa papu ore e tei tǎpǔ te Atua i te pae o te nunaa no reira ratou. Ko te whakahē i te urunga o te hāhi ki te pakanga, i mate tata ki te tekau miriona tangata, tae atu ki te rua miriona Tiamana, kei te whai hua tonu i tenei ra.

Ua tapao maitai te taata tuatapapa faaroo katolika no Roma o Gerhard Lohfink i te ohipa i tupu i muri a‘e: “I te matahiti 1914 ra, ua haere te mau Kerisetiano i te tama‘i î i te anaanatae i te mau Kerisetiano, tei bapetizohia i mua i te bapetizoraa, e ere roa ’tu i te hoê ohipa haamouraa i nia i te ekalesia ...”. Ua faaitoito te Episekopo no Lonedona i to ’na mau paroisa ia aro “no te Atua e te fenua” mai te huru ra e te hinaaro ra te Atua i ta tatou tauturu. I roto i te fenua Helevetia, ua hitimahuta roa te perepitero apî ra o Karl Barth i to ta ’na mau orometua haapii i te apitiraa ’tu i roto i te oreroraa parau “To arms!”. I roto i te moheni rongonui "Die Christliche Welt" i whakahē ia: "He tino pouri ahau ki te kite i te whakakotahitanga o te hiahia ki te whawhai me te whakapono Karaitiana ki roto i te raruraru kore."

"Ko te keemu a nga iwi"

Kua whakaatuhia e nga tohunga korero nga take tika me nga take o te pakanga, i timata mai i tetahi kokonga iti o nga Balkans katahi ka kumea mai nga mana nui o Uropi ki roto. Ua haapoto te taata papai vea Farani ra o Raymond Aron i te reira i roto i ta ’na buka “The Century of Total War” i nia i te api 16: “Te tupu noa ra te mau peapea e toru ïa tuhaa rahi o te aroraa: te tata‘uraa i rotopu ia Auteteria e o Rusia i te mau Balkans, te aroraa no Morocco no Franco-German. me te whakataetae patu - i te moana i waenganui i a Great Britain me Tiamana me te whenua i raro i nga mana katoa. Ko nga take whakamutunga e rua mo te pakanga i para te huarahi mo te ahuatanga; na te mea o mua i homai te korakora i mura ai.

Ko nga kaitoi korero ahurea ka tae ki raro o nga take. Ka torotoro ratou i nga ahuatanga kare e kitea penei i te whakahīhī o te motu me te mataku e moe ana i roto rawa, ko te nuinga o enei mea he tauutuutu. Ua tuu te taata tuatapapa aamu no Düsseldorf ra o Wolfgang J. Mommsen i teie faateimaharaa i roto i te hoê haapotoraa: “Na te aroraa i rotopu i te mau faanahoraa politita e te mau huru feruriraa taa ê i riro ei niu no te reira” (Imperial Germany 1867-1918 [German: German Empire 1867-1918], P .209). Papu maitai e ere hoê noa tuhaa fenua tei faatupu i te miimii e te here ai‘a i te fenua i te matahiti 1914 ra. I kite nga Peretana me te ata noho humarie ko to ratou navy kingi te rangatira mo te hauwha o te ao i roto i te emepaea e kore e to te ra. Na te Wīwī i hanga a Paris hei taone nui i reira te Eiffel Tower hei tohu mo te mahi auaha o te hangarau.

"Happy as God in France" ko te korero i roto i te kupu Tiamana mai i tera wa. Na to ratou "ahurea" motuhake me te haurua rautau o nga whakatutukitanga tino kaha, i kite nga Tiamana i a ratou ano e mau ana i te mana o te rangatira, pera i ta te kaituhi korero a Barbara Tachman i kii i roto i nga korero poto:

"I mohio nga Tiamana kei a ratou te mana hoia kaha rawa atu i runga i te whenua, me nga kaihokohoko tino kaha me nga putea tino kaha, ka uru ki nga whenua katoa, i tautoko i nga Turks ki te utu i te raina tereina mai i Berlin ki Baghdad me te hokohoko o Amerika Latina. i herea ano; I mohio ratou he wero ratou ki te mana moana o Ingarangi, a, i roto i te waahi hinengaro, i taea e ratou te hanga nahanaha i ia peka o te matauranga kia rite ki te maapono pūtaiao. E tika ana kia whai mana ratou ki te ao (The Proud Tower, p. 331).

Ka kitea te maha o nga wa e puta mai ai te kupu "teoteo" i roto i nga tātaritanga o te ao mohio i mua i te 1914, me te kore e warewarehia kaore nga putanga katoa o te Paipera e whakaputa i te whakatauki: "Ko te whakapehapeha i mua i te hinga", engari ko ia, no te mea I roto i te Bibilia a Luther no te matahiti 1984, te na ô atoa ra te mau parau tano e: “O tei mana‘ohia e pohe, e teoteo ïa na mua.” (Maseli 1.6,18).

Ko te whakakorenga kaore e mutu ki nga whare anake, nga paamu me nga taangata tane katoa o nga taone iti. Ko te patunga nui i pa ki runga i nga tikanga Pakeha ko te "mate o te Atua", e kiia nei e etahi. Noa ’tu e te iti noa ’tura te numera o te feia haere pure i Helemani i roto i te mau ahuru matahiti hou te matahiti 1914 e ua faaohipahia te haapaoraa kerisetiano na te mau fenua atoa i te pae Tooa o te râ o Europa na roto i te “vahiraa ngutu”, e rave rahi mau taata tei iti mai te tiaturiraa i te hoê Atua hamani maitai no te mea whakamataku te whakaheke toto i roto i nga rua, i kitea i roto i te patunga kaore ano kia kitea i mua.

Nga wero o enei wa

Mai ta te taata papai parau o Tyler Carrington i tapao no nia i Europa Ropu, te Ekalesia ei faanahonahoraa “ua ho‘i mai te matahiti 1920 mai â,” e te mea ino roa ’tu â, “i teie mahana tei raro a‘e te feia i tae i te mau pureraa i te mau pureraa.” I teie nei, e ere na mua ’‘e i te matahiti 1914 e nehenehe e faahitihia te parau no te Tau Auro o te Faaroo. Ko te raupapa o nga wawaotanga tawhiti a te puni whakapono o nga kaiwawao mo te tikanga whakahirahira o mua i ahu mai ki te haere tonu o te horo i te wa e whakapono ana ki te whakakitenga atua. I waenga i te tau 1835 me te 1836 a David Friedrich Strauss a Das Leben Jesu, he mea whakatikatika, he patai mo te atuatanga o te Karaiti. Ahakoa ko Albert Schweitzer miimii kore i roto i tana pukapuka History of the Life of Jesus Research i te tau 1906, i whakaahua a Ihu hei kaikauwhau apocalyptic parakore, i te mutunga he tangata pai ake i te Atua-tangata. Teie râ, ua tae noa teie mau mana‘o i “te rahiraa taata rahi” na roto i te hepohepo e te mana‘o o te haavare ta te mau mirioni taata Helemani e te tahi atu mau Europa i ite i muri a‘e i te matahiti 1918. Ko nga tauira whakaaro kore noa penei i te hinengaro o Freud, te ariā o Einstein mo te whanaungatanga, te Marxism-Leninism, me te mea nui ake, ko te korero pohehe a Friedrich Nietzsche "Kua mate te Atua, [...] a patua ana ia e matou" i hanga i runga i te papa tuhi. Ki te maha o nga morehu o te Pakanga Tuatahi o te Ao, me te mea i ngaueue tonu o ratou turanga. I te tekau tau atu i 1920 i timata te tau o te jazz ki Amerika, engari he wa tino kawa i timata mo te nuinga o Tiamana, i mate i te hinganga me te paheketanga ohaoha. I te tau 1922, 163 tohu te utu mo te taro parāoa, he utu kua eke ki te 1923 nga tohu i te tau 200.000.000.

Ahakoa i ngana te taha maui o Weimar Republic (1919-1933) ki te whakatutuki i tetahi taumata o te ota, e hia miriona i miharo ki te ahua o te riri o te pakanga, kaore i kitea e Erich Maria Remarque he mea hou i tana mahi Im Westen. Ko nga hoia e wehe ana i te kainga ka tino pouri i te aputa i waenganui i nga korero mo te pakanga i tawhiti atu i mua me te mea pono i kitea ki a ratou i te ahua o te kiore, te kutu, te rua anga, te kai tangata me te pupuhi o nga mauhere o whawhai. “I horahia nga korero ko ta matou whakaeke i te taha o nga tangi puoro me te mea mo matou ko te pakanga he pohehe roa mo te waiata me te wikitoria [...] Ko matou anake i mohio ki te pono mo te pakanga; no te mea kei mua i o tatou kanohi ”(i whakahuahia mai i a Ferguson, The War of the World, p. 119).

I te mutunga, ahakoa to ratou tukunga, me whakaae nga Tiamana ki tetahi hoia noho i raro i nga tikanga i whakataua e te Perehitini o Amerika a Woodrow Wilson - te taumahatanga o nga utu whakahokinga o te 56 piriona taara, me te ngaronga o nga rohe nunui i te Rawhiti o Uropi (kaore i te iti rawa o te nuinga o ona koroni ) me te whakatuma e te whawhai i nga huarahi a nga roopu communist. Ko te korero a Perehitini Wilson mo te tiriti rongomau i hainatia e nga Tiamana i te tau 1919, mena he Tiamana ia, kare e haina. Ko Winston Churchill te rangatira o Ingarangi i kii: "Ehara tenei i te rangimarie, engari he pakanga mo te 20 tau". He tika tana korero!

Te whakapono i runga i te heke

He nui nga raruraru i pa ki te whakapono i enei tau i muri i te pakanga. Ko te Pastor Martin Niemöller (1892-1984), te kaikawe i te Ripeka Rino, ka mauhia e nga Nazis i muri mai, i kite i nga "tau pouri" i nga tau 1920. I taua tau ra, no roto te rahiraa o te mau Porotetani Helemani i na 28 Ekalesia Lutero aore ra Reforomatio, te tahi no te mau Bapetizo aore ra te mau Metodites. He tangata kaha a Martin Luther ki te whakarongo ki nga mana torangapu, ahakoa he aha te utu. Tae noa ki te hanganga o te whenua whenua i te wa o Bismarck i te tekau tau atu i 1860, ko nga rangatira me nga kuini o te whenua o Tiamana te whakahaere i nga whare karakia. Na tenei i hanga nga tikanga tino pai mo te whakaingoa mate i roto i te iwi whanui. Noa ’tu e ua aparau te mau taata tuatapapa faaroo tuiroo o te ao nei i te mau tuhaa o te haapiiraa faaroo e mea fifi roa ia taa, ua pee te rahiraa o te mau pureraa a te ekalesia i Helemani i te mau faanahoraa o te mau liturgi, e ua riro te haapaoraa patoi i te Semitism i te mau mahana atoa. Ua faaite te papai vea no Helemani ra o William L. Shirer i te mau amahamaharaa i muri a‘e i te Tama‘i rahi Matamua:

“Ua riro atoa te Repubilita Weimar ei anatema na te rahiraa o te mau orometua Porotetani; e ere noa no te mea ua aratai te reira i te tuuraahia te mau arii e te mau hui arii, no te mea atoa râ na te mau katolika e na te mau totaiete taata i turu ia ’na.” Na te mea i tarimahia e te Reich Chancellor Adolf Hitler i te hoê parau faaau e te Vaticana i te matahiti 1933, te faaite ra te mau tuhaa rahi o te fenua Heremani. Kua riro te Karaitiana. Ka taea e tatou te mohio ki te wehe ke i waenga i te whakapono Karaitiana me te iwi ka mohio tatou ko nga tangata tino rongonui i roto i te Hahi pera i a Martin Niemöller raua ko Dietrich Bonhoeffer (1906-1945) i ahua ke atu ki te ture. I roto i te mau ohipa mai te Succession, ua haapapu o Bonhoeffer i te paruparu o te mau ekalesia ei mau faanahonahoraa, i to ’na mana‘oraa, aita e poroi mau no nia i te mǎta‘u o te taata i Helemani i te 20raa o te tenetere. “I te vahi i vai noa mai ai te faaroo,” ta te taata tuatapapa aamu ra o Scott Jersak ïa i papai, “aita e nehenehe faahou e tiaturi i te reo o te hoê ekalesia o te imi ra i te faatia i te Atua i te haamaniiraa toto [tei ore i haavîhia] [mai te matahiti 1914-1918].” Ua na ô â oia e: “Te Atua emepera. e kore e tu mo te tumanako utopian kore noa mo te hokinga paheke ki roto i te piringa tiaki”. Ua ite te taata tuatapapa i te parau no Helemani ra o Paul Tillich (1886-1965), o tei faahepohia ia faarue ia Helemani i te matahiti 1933 i muri a‘e i to ’na taviniraa ei perepitero i te Tama‘i Rahi Matamua o te ao nei, e ua haamamû-roa-hia te mau ekalesia Helemani i te rahiraa o te taime aore ra ua riro mai ei mea faufaa ore. E kore ratou e kaha ki te whakamahi i te reo marama ki te whakatenatena i te taupori me nga kawanatanga kia whakaae ki nga kawenga me te whakarereke. "Kare i whakamahia ki nga rererangi teitei, i pakaruhia matou," i tuhia e ia i muri mai mo Hitler me te Third Reich (1933-1945). Ka rite ki ta tatou i kite ai, ko nga wero o enei wa kei te mahi tonu. Ko nga whakamataku me nga raruraru o te pakanga nui o te ao kia tino whai hua.

Kua mate, kei te ora ranei?

No reira te mau hopearaa ino o te “tama‘i i haapohe i te Atua” e eiaha noa i Helemani. Ko te tautoko a te hahi a Hitler i uru ki te meka i pa mai te whakamataku nui atu, ko te Pakanga Tuarua o te Ao. I roto i tenei horopaki me tohu kei te ora tonu te Atua mo te hunga i whakawhirinaki ki a ia. Ua tia i te hoê taurearea o Jürgen Moltmann te i‘oa ia ite e mea nafea te oraraa o to ’na mau hoa haapiiraa e rave rahi i te fare haapiiraa tuarua i te haamouraahia i roto i te pupuhiraa riaria i Hamburg. I te pae hopea râ, ua arata‘i atoa teie ohipa i te faaoraraa i to’na faaroo, mai ta’na i papa‘i :

“I te matahiti 1945, ua tapeahia vau ei mau auri i roto i te hoê aua i Beletita. Kua hinga te Tiamana Reich. Ko te ahurea Tiamana i mate ki a Auschwitz. Ko toku kainga tupu a Hamburg kua pakaru, a kare he rereke i ahau. Ua mana‘o vau e ua faaruehia vau e te Atua e te mau taata e ua opanihia to ’u mau tiairaa no te apîraa i roto i te opu [...] I roto i teie huru, ua horoa mai te hoê orometua no Amerika i te hoê Bibilia e ua haamata vau i te taio i te reira”.

I to Moltmann i topa i nia i te irava i roto i te Bibilia i reira Iesu i pii ai i nia i te satauro: “E tau Atua, e tau Atua, eaha oe i faarue mai ai ia ’u” (Mataio 2).7,46) tei faahitihia, ua haamata oia i te taa maitai a‘e i te tumu o te poroi Kerisetiano. Te faataa ra oia e: “Ua taa ia ’u e o Iesu teie te taeae hanahana i roto i to tatou mauiui. E homai ana e ia he tumanako ki nga herehere, ki te hunga kua whakarerea. Ko ia te tangata nana tatou i hoko mai i te hara e pehi nei i a tatou me te pahua i nga tumanakohanga katoa mo te heke mai [...] I maia ahau i tetahi wa ki te whiriwhiri i te oranga i rite ai tetahi mo te katoa Whakamutua. ki. Ko tenei hononga tuatahi ki a Ihu, te teina i roto i te mamae, kare ano i ngaro i ahau mai i tera wa ”(Ko wai a te Karaiti mo tatou i tenei ra? Pp. 2-3).

I roto i nga rau o nga pukapuka, tuhinga me nga korero a Jürgen Moltmann e kii ana kaore te Atua i mate i muri i nga mea katoa, kei te ora tonu ia i roto i te wairua e puta mai ana i tana tama, e kiia nei e nga Karaitiana ko Ihu Karaiti. Auê te faahiahia e noa ’tu e hoê hanere matahiti i muri a‘e i te mea e parauhia ra “te tama‘i tei haapohe i te Atua”, te imi noa ra te taata i te ravea na roto i te mau ati e te arepurepu o to tatou nei tau i roto ia Iesu Mesia.    

na Neil Earle


pdf1914-1918: “Te tama‘i i haapohe i te Atua”